A.Fomenko, G.Nosovskiy

YAZARLARININ BİZİM GÖKBİLİMSEL TARİHLERİMİZİ ELEŞTİRMEYE ÇALIŞTIĞI BAZI HATALI YAPITLARA KARŞI VERDİĞİMİZ YANITLAR

Saygılarımı sunarım,

A.T. Fomenko, 21 Mart 2000

 

Y.N. Efremov, Y.A. Zavenyagin’in V.L. Ginzburg’un önsözünün bulunduğu yayınına
(RBA Haberci Dergisi, 1999, No 12: s.1081-1092) YANITIMIZ.
A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy.

Y.N. Efremov, Y.A. Zavenyagin’in makalesinde Almagest Yıldız Kataloğu’nun tarihlendirmemiz karşısına şu itirazlar sunulmuştur [м1], [м2].

1. Yazarlar, Almagest Kataloğundaki boylamların sayım noktasının o kadar kesin olmadığına dair yorumunuzu kabul etmiyorlar. Bu konu, Y.N. Efremov, Y.A. Zavenyagin’in makalesinin ‘Almagest ve onun Tarihlenmesi’ bölümünün yarısını alıyor. Bu, s. 1088’de bulunan eleştirinin ikinci maddesinin içeriğidir [м13].

YANIT. Bizim Almagest Yıldız Kataloğu tarihleme yöntemimizde boylamların sayım noktasının konumu hiç kullanılmamaktadır. Bu nokta hakkında, kitabımızda [м1], [м2] sunulan ve Y.N. Efremov, Y.A. Zavenyagin’in o kadar çok kelimeli yorumuna yol açan açıklama, bizim tarihleme yöntemimiz için hiç önemli değildir. Almagest Kataloğu’nun boylamlarının kendi hareketleri üzerinde kurulan tarihlendirilmesi [м2], s.176-178'de tarafımızdan gerçekleştirilmiştir. Onun kesinliği, enlemler üzerine kurulan tarihlemeye göre çok daha düşük çıkmış, o ayrı bir konu. Bunun sebebi ortadadır, Almagest'teki boylamlar enlemlere göre çok daha az kesindir. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin bunu bilmeliler. Bunun için bizim boylamlar üzerine kurulan tarihlemeyi reddettiğimizi boşuna okura kandırıyorlar [м13], s.1083. Böyle değidir. Kataloğun devinme üzerine kurulan tarihlendirilmesi ise bkz. aşağıdaki madde 2. Aslında bu, Almagest Kataloğunu bizim tarihlendirmemize karşı makaledeki [м13] tek direk ‘itirazdır’. Bütün diğer itirazlar dolaylı niteliktedir ve bunların ana fikri şudur. Sizin tarihlendirmeniz doğru olamaz çünkü Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin’e göre Almagest Kataloğunu temele almayan diğer hesaplamalar onunla çelişiyor. Bununla ilgili olarak bkz. madde 2.

2. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin, Almagest ve gökbilimsel içerikli diğer tanıkları tarihlendirmeye çalışan farklı araştırmacıların yapıtlarına atfederek, bu çalışmalarla bizim tarihlendirmemiz arasındaki çelişkilerine işaret ediyorlar. Ve şu örnekleri sunuyorlar.

2a. Almagest Kataloğu’nun devim temeliyle boylamlar üzerinde kurulan tarihleme M.S. I. yüzyılı sonuç veriyor.

2b. Yıldızların eğilimleri üzerine kurulan tarihleme Milat’ın başı civarındaki devri sonuç verşyor. (Bkz. [м13]'de 1088 sayfasındaki Eleştiri no.5 )

2c. Babil gökbilimsel belgeleri ‘belirli bir şekilde Eski Çağ’ın eskiliğini ispatlıyor’ [м13], s.1088. (Bkz. [м13]'de 1088 sayfasındaki Eleştiri no.1).

YANIT. Biz Almagest’in tarihlendirilmesi için ilkel olarak XVII. yüzyıla kadar bilinmeyen gökbilimsel nitelikleri ve ilkeleri olan yöntemleri arıyorduk. Böyle metodolojinin temellendirilmesi, ayrı bir konudur, burada onu konuşmak imkanımız bulunmamaktadır. Her halde, bu ilke bizim tarafımızdan

[м1],[м2] kitaplarımızda net bir şekilde sunulmuş ve sırayla gerçekleştirilmiştir. Bu yüzden biz tarihlendirmemiz için ne yıldızların eğilmeleri, ne Güneş'in konumu, ne de ayrıca boylamların devimi kullandık. Bütün bu nitelikler ve bunların üzerinde hesaplanan tarihler geçmişte XVII. yüzyılda yaşayan astronomlar tarafından bulunmuş olabilirdi. Boylamların devimi üzerindekiler ise hatta çok daha erken. Biz, bu tarz verileri üzerine Skaliger tarihlerine yakın tarihlerin çıktığını biliyoruz. Bizim keşfettiğimiz olgu, diğer çeşit verilerin, yani XVII. yüzyılda hesaplanamayan verilerin kullanılmasının çok farklı sonuçları verdiğidir. Bunun için Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin’in ‘itirazları’, bizim yaklaşımımızın ana ilkelerini anlamayış ya da anlamak istemeyiş ile ilgilidir, o kadar. ‘Babil gökbilimsel yazılarına’ gelince Almagest tarihlenmesi konusundaki kitabımızda bunun sözü hatta geçmiyor. Bu, söz arasında belirtip geçmek değil, derin analizi gerektiren ayrı bir konu [м13], s.1088. Buna benzer eski belgeleri tarihlendiren ve yorumlayan araştırmacıların genel olarak geleneksel kronolojiden şüphelendirmeyip pek sık bilinçli ya da bilinçaltıyla onun sonuçlarını kullandığını vurgulayalım. Biz bu tarz örneklere pek çok rasgeliyoruz. Babil levhaları, istisna değildir. Ama bu konunun Almagest Kataloğu’nun tarihlendirilmesi üzerine kitabımızla alakası bulunmadığını tekrar vurgulayalım.

3. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin, gezegenlerin yıldızları kapatmasını tarihlendirmemizi tartışarak Almagest’te sunulan aylar ve günler ile ilgili takvim işaretlerini kullanmamamızla öfkeleniyorlar ([м13]'de 1088 sayfasındaki Eleştiri no.6).

YANIT. Bu, yukarıda, madde 2’de açıkladığımız aynı gerçekle bağlıdır. Ay ve gün, fiilen Güneş’in konumudur, yani XVII. yüzyılda var olan vasıtalarla hesaplanan niteliktir. Ayrıca şunu hatırlayalım ki, Almagest’te bulunan ayların adlarının geleneksel açıklanması ve onların çağdaş takvime geçirilmesi, ortada olmayan ve ayrı konuşmayı gerektiren bir şeydir.

4. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin, olasılıkla, Almagest Kataloğundaki sistematik hatanın tekdüzelik alanlarının belirtilmesi üzerine araştırmamızı anlamadılar. Onlar şunu yazıyorlar. ‘Bütün bilinen verilerle çelişen ispat, ki Kataloğunun farklı listelerin farklı gözlemciler tarafından alınmış olduğu, Fomenko’nun göğün güya en iyi gözüken alanları seçiminde ana delillerindendir’ [м13], s.1086. Olasılıkla, zaten bu anlamayış, [м13], s.1086. madde 3'teki pek bulanık bir eleştiri için bahane olmuştur.

YANIT. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin, bu tarz tahminleri bize atfederek yanlış yayılıyorlar. Bu tarz hiç ‘tahminlerimiz’ bulunmamaktadır. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin tarafından bizim ‘tahminlerimiz’ olarak Almagest Kataloğundaki sistematik hatanın keşfettiğimiz istatistiksel düzensizlik olgusunun sebeplerin mümkün (hiç de mutlak değildir) açıklamalarımız diye anlatılıyor. Sebepler farklı olabilir. Farklı gözlemciler, onlardan biridir. Öyle olabilirdi. Öyle olmayabilirdi de. Bizim yöntemimiz ve bizim sonuçlarımız buna bağlı değildir. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin’in böyle ‘itirazı’ en azından garip görünüyor. Onların işin özetini anlayıp anlamadığına dair şüphe doğuyor zaten.

5. [м13]'de 1088 sayfasındaki eleştiri no.4 özel şaşkınlığı doğuruyor.

Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin kelimenin tam anlamıyla şunu yazıyorlar. İşbu parçayı tümüyle alıntılamaktan olamayız. ‘Neden günümüze ulaşan, Arap da dahil olmak üzere, yıldızlarının koordinatlarının Almagest koordinatlar ile ilişkili devirlere atfedildiği bütün eski kataloglar, aynı ‘Almagest’ Kataloğu’nun devrine dayıyordu?’’ [м13], s.1088. Y.N. Efremov ve Y.A. Zavenyagin’in Orta Çağ’da yaşayan araştırmacıların ‘taslaklarının ve ara hesaplamalarının içeriğini’ nasıl öğrendiği sorusu doğuyor. Onların iddiasının Skaliger kronolojisine şartsız koşulsuz imana dayalı olduğu pek ortadadır. Bu tarz sonuçlar bunun üzerine çıkarılmaktadır.

6. Sonuç olarak Y.N. Efremov’un son sözü üzerinde duralım. Burada Almagest Kataloğu’nun A.K. Dambis ile birlikte geliştirdiği kendi tarihlenmesini sunuyor. Y.N. Eframov, kendi araştırmalarının sonucu olarak s. 1090’da iki cetvel sunuyor. Birincisi, Almagest Kataloğu’nun kendi hareketleri üzerine geliştirdiği devrinin kendi hareketlerinin büyüklüğünün azalması sırasıyla kullanılan yıldızların sayısına bağımlılığıdır. İkincisi, aynısı ama kendi hareketlerinin büyüklüğünün azalması sırasıyla analizden dışlanan hızlı yıldızların sayısına bağımlılığıdır. ‘Net tarihlemeler’ etrafında Y.N. Efremov’un ‘ortalama karesel hatalar aralıkları’ olarak adlandırdığı aralıklar çizilmektedir. Y.N. Efremov’a göre, bu aralıklar, onun yönteminin hatalarını değerlendiriyor. Bu, doğrudan s.1090’daki metinden kaynaklanıyor. Cetvelleri gözden geçirirken bile ‘Efremov’un yönteminin’ kesinliğinin birinci cetvelde tuhaf bir şekilde değişmediği ve ikinci cetvelde en hızlı yıldızlar dışlandığında neredeyse değişmediği göze çarpıyor. Y.N Efremov ve A.V. Dambis’in yirmi en hızlı yıldızı, yani Almagest’in bütün en iyi görünen yıldızları dışladıktan sonra Almagest Kataloğu’nu aşağı yukarı 400 senelik kesinlikle tarihlendirmeyi nasıl başardığı, şaşırıyor. Bu, Almagest Kataloğu’nun hareketsiz yıldızlar, yani kendi hareketleri neredeyse olmayan yıldızlar kullanılırken hareketler üzerine tarihlendirilmesine eşittir. Y.N Efremov ve A.V. Dambis Almagest’in en hızlıları dahil bütün yıldızlarını ele aldığında onların tarihlendirmenin kesinliği fantastiktir, güya aşağı yukarı 150 sene civarındadır! Almagest’in karakterlik hatanın en hızlı, Almagest’te en çok güvenilir bir şekilde özdeşleştirilen yıldızların hareketinin suretine bölünmesi ile elde edilen bambasit değerlendirmeler, bizim kendi hareketler üzerine 300-350 seneyi aşan tarihleme kesinliğine ulaşamadığımızı gösteriyor. Hem de böyle hızlı yıldızların sayısı çok düşüktür. Birkaç tane zaten. Yıldızların büyük çoğunluğu neredeyse hareketsizdir. Bu yüzden en hızlı yirmi yıldızı dışlayan Y.N. Efremov ve A.V. Dambis, Kataloğ’u aşağı yukarı birkaç bin senelikten az olmayan kesinlikle tarihlendirmeye çalışabilirler. Y.N. Efremov, bir kere [м12]'de kendi ‘yönteminin’ kesinliğini değerlendirirken kaba bir hata yapmıştır. Y.N. Efremov’un hatası detaylı bir şekilde tarafımızdan [м1],[м2] kitaplarında ve [м5] makalesinde ele alınmıştır. Buna rağmen Y.N. Efremov aynı yerde tekrar hatasını yapmıştır. Biz, tekrar Y.N. Efremov ve A.K. Dambis için Almagest Kataloğu'nun kendi hareketleri üzerine tarihlenmesinin kesinliğine dair açıklamalarının saçmalığını gösteren basit bir aritmetik hesaplamayı sunmak zorundayız.

Hızlı yıldızın kendi hareketleri üzerine kurulan her hangi bir tarihlenme yönteminin kesinliğinin, aşağıda işbu hızlı yıldızının Almagest'teki konumunun bireysel hatanın kendi hareketinin suretine bölünmesi vasıtasıyla değerlendiği ortadadır. Böyle yıldızlar çok olsaydı, diyelim, N tane, biz bunun kesinliğini takriben N köküne bölünmesiyle arttırabilirdik. Ama yukarıda söylediğimiz gibi böyle yıldızlar Almagest Kataloğu'nda az miktardadır, ve onların sırasındaki kendi hareketlerinin sureti hızlı düşüyor. Bu yüzden yönetmin keisnliği için bilinen yukarı değerlendirme, güvenilir bir şekilde özdeşleştirilen yıldızlardan en hızlı yıldızı olan Arktur üzerine kurulan hesaplama olacaktır. Zaten kendi hareketleri üzerine tarihleme için Almagest’in en çok 20 yıldızı kullanılabilir, çünkü diğerleri neredeyse hareketsiz. Y.N. Efremov, ‘Bütün 1022 yıldız kullanılmıştır, yavaş yıldızlar koordinat sistemini belirlemiştir’ diye açıklayarak bunu fiilen itiraf ediyor [м13], s.1089. Yani yavaş yıldızlar, tarihleme için değil, yalnızca koordinat sisteminin belirlenmesi için faydalıdır. Almagest’in bütün yıldızları belli hatalarla ölçülmüştür. Kesinlikle bu, Y.N. Efremov ve A.K. Dambis’in koordinat sistemini belirtmek için kullandığı yavaş yıldızlar için de geçerlidir. Ama Almagest’teki yavaş yıldızların kusursuz tam olarak ölçülmüş olduğunu bir an için farz edelim. Kusursuz olsada da Arktur’un konumundaki hatanın her hangi koordinat üzerine 10 dakikadan az sayılamaz. Çünkü Almagest Yıldız Kataloğu’nun koordinat ölçeğinin değeri, budur. Gerçekte etraftaki yıldızların koordinatlarının tutarsızlığı yüzünden sınır artırılmalıdır. 

Bunun yanında yay mesafesindeki hata yaklaşık 14 dakikadır. Her koordinattaki olası hata, yayın yaklaşık 10 dakikası ise, Pisagor teoremi uyarınca hipotenüs için o, yayın 14 dakikasına eşittir. Arktur’un kendi hareketinin sureti, yılda yayın 2 saniyesidir. Böylelikle Arktur, yayın14 dakikalık mesafesini yaklaşık 420 sene içerisinde aşıyor. Yani, aşağı yukarı 400 sene, yay mesafeleri, yani boylamlarla enlemler kullanılırken Arktur üzerine hesaplanan tarihleme kesinliğinin yalnızca kaba aşağı değerlendirmesidir. Enlemlerin ayrı kullanılması, yöntemin kesinliğini biraz artırmayı mümkün kılıyor. Sonuçta aşağı yukarı 300 senelik düzeyde kesin bir tarih elde etmek mümkündür. Almagest Kataloğu için herhangi bir yıldızın kendi hareketi üzerine kurulan tarihlemenin kesinliğinin bir dahaki artırılması zaten imkansızdır. Bu amaçla Almagest’teki hızlı, ama güvenilir bir şekilde özdeşleştirilmeyen yıldızların kullanılması kısır döngüye yol açar. Bu durum, mesela, Omicron-2 Eridan için geçerlidir.

Bütün bunlardan sonra akademisyen V.L. Ginzburg’un ifadeleri tuhaf bir izlenim bırakıyor. Onun önsözünde Y.N. Efremov ve A.Y. Zavenyagin’in yapıtında nihayet ‘A.T. Fomenko’nun hatalarının açık ve net analizini’ bulmuş olduğuna dair ifadeler bulunmaktadır [м13], s.1081. V.L. Ginzburg’un Y.N. Efremov ve A.Y. Zavenyagin’in saf bir demagojik yapıtı olan eserinde açık ve net olarak gördüğü ne olduğuna ilişkin soruyu sormak yerinde olacaktır. O zaten işin özetine girdi mı hiç?

 

Kaynakça:

[м1] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. Geometrical and Statistical Methods of Analysis of Star Configurations. Dating Ptolemy's Almagest. - CRC Press. 1993, USA.

[м2] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. Almagest Yıldız Kataloğu Tarihlenmesi. Geometrik ve İstatistiksel Analiz. – Moskova, Faktorial Basımevi, 1995.

[м3] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. Yıldızların Hareketli Konfiguasyonlarının Geometrisi ve Almagest'in Tarihlendirilmesi. – Stokastik Modellerin Stabilitesi Meseleleri. Seminer yapıtları. Moskova, VNİİSİ, 1988, S.59-78.

[м4] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. İstatistiksel Analiz ve 'Almagest' Yıldız Kataloğu'nun temelinde yatan gözlemlerin tarihlendirilmesi. 5. Uluslararası Olasılıklar Kuramı ve Matematiksel İstatistik Konferansı sunum tezleri. Vilnius, Litvanya SB BA Matematik ve Sibernetik Enstitüsü, 1989, c.3, s.271-272.

[м5] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. Almagest Kataloğu'nun Değişken Yıldız Konfigürasyonları üzerine Kurulan Tarihlendirilmesi. SSCB BA Sunumları, 1989, c.307, No 4, s. 829-832. English translation: Fomenko A. T., Kalashnikov V. V., Nosovsky G. V. Dating the Almagest by variable star configurations. - Soviet Phys. Dokl. vol.34, 1989, No.8, pp.666-668.

[м6] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. Batlamius Yıldız Kataloğu'nu Matematik Tarihlendiriyor. – ‘Varsayımlar, Tahminler. Bilimin Geleceği.’ Uluslararası yıllık dergisi. 1990. No. 23. Moskova, Znaniye Basımevi, s.78-92.

[м7] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. 'Almagest' Yıldız Kataloğu'nun İstatistiksel Analizi. SSCB BA Sunumları. 1990, c.313, No 6, s.1315-1320.

[м8] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. When was Ptolemy's star catalogue in "Almagest"compiled in reality?. Preprint, No. 1989-04, ISSN 0347-2809. Dept. of Math. Chalmers Univ. of Technology, The University of Goteborg. Sweden.

[м9] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. When was Ptolemy's star catalogue in "Almagest" compiled in reality? Statistical Analysis. - Acta Applicandae Mathematical. 1989. Vol.17, pp.203-229.

[м10] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. The dating of Ptolemy's Almagest based on the coverings of the stars and on lunar eclipses. - Acta Applicandae Mathematicae. 1992. vol.29, pp.281-298.

[м11] Fomenko A.T., Kalashnikov V.V., Nosovsky G.V. Statistical analysis and dating of the observations on which Ptolemy's "Almagest" star catalogue is based. - In: Probability theory and mathematical statistics. Proc.of the Fifth Vilnius Conference. 1990, Moklas, Vilnius, Lithuania; VSP, Utrecht, The Netherlands, vol.1, pp.360-374.

[м12] Y.N. Efremov., E.D. Pavlovskaya. 'Almagest'in Yıldızların Kendi Hareketleri üzerine Tarihlendirilmesi. – SSCB DAN, 1987, c.294, No.2, s.310-313.

[м13] Y.N. Efremov, Y.A. Zavenyagin (V.L. Ginzburg'un önsözü ile). A.T. Fomenko'un sözde 'Yeni Kronolojisi' hakkında. – Rusya BA Haberci Dergisi, 1999, c.69, No 12, s.1081-1092.

 

---

Yukarıda sunulan yanıtımız ‘RBA Haberci Dergisi’, No 9, 2000 senesinde yayınlanmıştır.

Y.N. EFREMOV’UN ‘YENİ KRONOLOJİ SAHTE KRONOLOJİDİR’ ADINDAKİ MAKALESİNİN ANALİZİ
[р19], s.142-146

Y.N. Efremov’un makalesinin neredeyse yarısı, onun Skaliger-Petavius kronolojisine ve okul tarih dersine sınırsız güvenliğini aktaran duygularla boyalı ifadelerden ibarettir. Mesela Y.N. Efremov’un fikrine göre ‘klasik kronoliji yeni yoklamyı ve itirafları gerektirmiyor’ [р19], s.142. Sonra, Y.N. Efremov, yeni kronolijiye karşı 'tarihçiler çok kibar bir şekilde inkar edilemez kanıtları yayınlamaya devam eder, sakin kibarlık işe yaramaz' olduğundan emindir [р19], s.142. Bu sebep yüzünden N.Y. Efremov, bilimsel tartışmalarda kabul edilen kibar davranıştan vazgeçmeye ve, yazdığı gibi, 'adı neyse onu söylemeye' karar verdi " [р19], s.142. Zaten tartışmanın son derece kaba tonu, yalnızca Y.N. Efremov’un makalesi için değil, genel olarak [р19], [р20] için geçerlidir. Bunun açısından Y.N. Efremov’un makalesi, [р19], [р20]'daki istisnadan çok kuraldır.

Şaka olsun diye kaydedelim ki, Y.N. Efremov’a göre yeni kronolojiye karşı şu ‘keskin kanıt’ başarılı çalışıyor. Alıntıyı sunuyoruz. ‘Çağın ruhunun farklı tatları vardır. Vergilius Dante’ye, Jül Sezar Şarlman’a, gotik katedraller Partenon’a benzemez. TARTIŞMALAR OLMADAN AÇIKTIR Kİ, insanoğlunun evriminin çok asrı onları ayırıyor’ [р19], s.142. Y.N. Efromov'un mantığı gariptir. Yani diyelim ki, Kızıl Medan'daki San Bazil Katedrali ve Moskova Kremlini'deki Müjde Katedrali birbirine de hiç benzemez. Ama buna rağmen ikisi de aynı evrimde inşa edilmiştir. Y.N. Efremov, birbirine benzemez binaların mutlaka ‘evrimin çok asrı ile’ bölünmüş olması gerektiğine dair sarsılmaz (‘tartışmalar olmadan açıktır’) güvenini nereden çıkardı? Çok sayıdaki örnekler  öyle olmadığını gösteriyor. Şimdi Y.N. Efremov’un kronoloji alanındaki sonuçlarını tartışmaya geçelim. Y.N. Efremov’un Almagest Yıldız Kataloğu’nu kendi hareketler üzerine tarihlendirmeler ile bizzat uğraştığını açıklayalım. Ve fikrine göre çıkardığı sonuç Skaliger kronolojisini doğrultuyor [р21], [р22]. Maalesef, Y.N .Efremov’un Almagest Kataloğunu tarihlendiren çalışmalarında hesapladığı tarihlerin kesinliğinde yaklaşık bin senelik hata bulunmaktadır. Bu durum, Y.N. Efremov’un çıkardığı Almagest tarihlerinin değerini tümüyle düşürüyor. Y.N. Efremov’un Almagest Yıldız Kataloğunu tarihlendiren [р21], [р22] çalışmalarındaki hataları detaylı olarak [р6], [р7], [р8] yapıtlarımızda ele aldık. Burada bu analizi tekrarlamayacağız.

Ama Y.N. Efremov, [р19]'da yayınlanan ve bizim tarafımızdan burada analize edilen makalesinde, A.K. Dambis ile birlikte geliştiridiği [р23] yeni yapıtının hata – kendisi saydığı gibi – içermediği, Almagest Yıldız Kataloğu'nun Skaliger ana fikri yönündeki tarihlemesini ve dolayısıyla genelde Skaliger kronolojisini ispatladığı iddiasında bulunuyor. Daha ziyade Y.N. Efremov, Almagest tarihlemesi için geliştirdiği ve bizim tarafımızdan detaylı olarak farklı basım yayınlarında analize edilen eski yöntemin [р23] makalesinin sonuçları göz önüne alındığında artık önemini yitirdiğini doğrudan yazıyor. Bkz. [р19], s.145. Başka bir deyişle Y.N. Efremov'un sözlerine göre, Almagest'i tarihlendirdiğinde yaptığı eski hatalar düzeltilmiş, çıkardığı sonuç ise aynı kalarak Skaliger kronolojisini doğrultuyor. Y.N. Efremov, [р19]'da Almagest'i tarihlendirmek için geliştirdiği yeni yöntem hakkında hiç bir ayrıntı bildirmeyerek okuru İngiliz dilinde Journal for History of Astronomy dergisinde yayınlanan [р23] makalesine gönderiyor.

Bu yüzden Y.N. Efremov ve A.K. Dambis'in belirtilen makalesine göz atalım [р23]. Yazarların sözlerine göre, bu makalede Batlamyus’un yıldız kataloğunu tarihlendirmek için iki yeni yöntem tarif edilmiştir. Elbette, yazarlara göre [р23], yöntemlerin ikisi de Skaliger kronolojisini ‘tümüyle ispatlıyor’. Ancak maalesef işbu çalışmanın analizi, A.K. Dambis ile Y.N. Efremov’un defalarca aynı eski hatasını tekrarladığını gösteriyor. O, çıkardığı yaklaşık tarihlerin kesinliğini yanlış değerlendiriyor.

Y.N. Efremov ve A.K. Dambis’in Almagest’i tarihlendirmek için sunduğu yeni yöntemlerin birincisi, [р23]'te "Results of Mutial Distances Method" (Karşılıklı mesafeler yönteminin sonuçları) adındaki bölümünde tarif edilmiştir. Bu yöntem, bizim [р8] kıtabımızdan alınmıştır, zaten Y.N. Efremov ve A.K. Dambis bunu doğrudan açıkça bildiriyorlar [р23], s.121. Onlara göre, biz bu yöntemi sunarak ne kadar güzel bir sonuçu sunduğunu güya kendimiz fark etmemişiz [р23], s.121. Amma [р6], [р7], [р8], Almagest Yıldız Kataloğu'nun tarihlendirilmesine adanan kitabımızda Almagest Kataloğunun tarihlendirilmesi için bir takım diğer basit yaklaşımları gibi sunduğumuz yöntemin ÖNEMLİ, OLAĞANÜSTÜ HİÇ BİR SONUÇ NEDEN VERMEDİĞİNİ pek net bir şekilde anlatmıştık. Bunun sebebi şudur ki, tarihlerin bu yöntemler vasıtasıyla elde edilen kesinliği çok fazla düşüktür, bunun dolayısıyla kendi tarihlerde çok büyük farklılık vardır. Sonuç olarak Almagest Kataloğu'nun bu gayet basit metodlar vasıtasıyla edinilen tarihlendirilmesi önemsiz, olağan çıkıyor. Y.N. Efremov ve A.K. Dambis'in kitabımızdan benimsediği yönteme gelince okuru Almagest tarihlendirilmesi üzerine kitabımızın [р6] yayınının bölüm 3, paragraf 3 veya [р7] yayınının 3.3 bölümüne gönderiyoruz. Ayrıca bkz. Almagest tarihlendirilmesi üzerine kitabımızın [р7] son yayınındaki 'Almagest Kataloğu'nun genişletilmiş bilgisel çekirdeği üzerine tarihlendirilmesi' adındaki 7.4 bölüm.

Burada biz tekrar Y.N. Efremov’un Almagest Yıldız Kataloğunun tarihlendirilmesi meselesindeki kesinlik değerlendirilmesine garip bir şekilde önem vermediğine rast geliyoruz. Y.N. Efremov’un katalog oluşturmasında yaklaşık tarihlerin kesinliği değerlendirmesi ya bu vakada gibi tümüyle bulunmamaktadır, ya da yanlıştır. Y.N. Efremov ve A.K. Dambis’in bizim düşük kesinlik yüzünden kullanmaktan vazgeçtiğimiz tarihleme yöntemini bizim kitabımızdan alıp benimsemesi, Y.N. Efremov’un kesinlik değerlendirilmesi meselesine karşı yaklaşımını açık bir şekilde göstermektedir. Bu arada bu konuda kesinlik değerlendirilmesi, kritik noktadır. Detaylar için bkz. [р6], [р7].

Makalenin sonraki bölümüne geçelim [р23]. Adı "The Case of o^2 Eri" ("o^2 Eri Vakası"). Burada yazarlar doğrudan şunu yazıyorlar. "The fastest of the Almagest stars, o^2 Eri is important for catalogue dating by means of proper motions". Yani ‘Almagest’in en hızlı yıldızı olan o^2 Eri, kataloğun tarihlendirilmesi için kendi hareketleri üzerinden önemlidir’. Bu gerçekten öyledir. Ancak o^2 Eri yıldızını Almagest tarihlendirilmesinde kullanmak için en az bu yıldızın Almagest kataloğunun içine gerçekten dahil olmuş olduğundan emin olmak gerekmektedir. Bunu ispatlamak amacıyla Y.N. Efremov ve A.K. Dambis, Almagest’in (Baily sıralandırmasıyla) 779 No’lu ve Batlamyus tarafından orta yıldız olarak adlandırılan yıldızı için özdeşleştirmesini arayan bir takım yazarların eserlerine atfediyorlar. Almagest’teki bu kayda değer olmayan yıldız, gerçekten araştırmacıların coğu tarafından çağdaş gökyüzündeki kayda değer olmayan da o^2 Eri yıldızı ile özdeşleştirilmiştir. Ama vurgulayalım ki, bunun tek temeli, Skaliger kronolojisinin Batlamyus’u yerleştirdiği M.S. II. yüzyıl devrinde o^2 Eri yıldızının Almagest'teki 779 No'lu yıldızın koordinatları ile komşularından daha iyi çağrışıyor olduğudur. Işbu özdeşleştirme için 779 No'lu yıldızın koordinatlarının çağrışmasından başka hiç bir delilin kullanılmamış olduğunun altını çizelim. Bu yıldızın ne parlaklığı, ne kendi ismi, ne de Almagest’te az çok ayrıntılı tarifi vardır.

o^2 Eri yıldızının çok büyük kendi hareketi olduğunu hatırlayalım. Bu yıldız yüzyıllar geçerken gökyüzündeki kendi konumunu epey değiştirmektedir. Milat sonrasının başında o^2 Eri yıldızı Almagest'teki 779 No'lu yıldızla özdeşletirilmek için en iyi aday olsa da, diğer devirler için bu durum geçerli değildir. Astronomların Almagest'teki 779 No'lu yıldızı o^2 Eri yıldızı ile özdeşleştirmesi üzerinde durmuş olması, astronomların yıldızların kendi hareketleri konusundaki bilgiyi kullandıydı olmasının sonucudur. Bundan başka onlar pek doğal bir şekilde Almagest'in Skaliger tarihlemesini kullanmıştır. Başka bir deyişle, Y.N. Efremov için son derece önemli, belirtilen bu özdeşleştirme, zaten Almagest'in Skaliger tarihlemesinin sonucudur. Y.N. Efremov yaptığı gibi Almagest'i tarihlendirmek için bunu kullanmak, geri problemi çözerek XVIII.-XX. yüzyıllarda yaşayan astronomların çalışmalarının sonuçları üzerine, Batlamyus’un yıldızlarının özdeşleştirilmesi için çalışmalarında kullandıkları Almagest’in Skaliger tarihlendirilmesini yeniden yapılandırmak gibidir. Ama böyle tarihleme çok iyi bilinmektedir. Onun Skaliger tarihlemesi olduğunu vurgulayalım. Elbette Y.N. Efremov  böyle yaklaşımla Almagest için Skaliger tarihinden başka bir tarih çıkaramaz. Burada sonuç yerine sebep sunan Y.N. Efremov’un düşüncelerinde kısır döngüye rast geliyoruz.

Biz Y.N. Efremov’a Almagest’in tarihlendirilmesi için o^2 Eri yıldızının kullanılmasının kısır döngüye yol açtığından dolayı anlamsız olduğunu defalarca anlattık. [р6], [р7], [р8] kitabımızda bunu ayrıntılı olarak açıkladık, Eridan takımyıldızındaki Batlamyus yıldızlarının ve gerçek yıldızların konumlarının çizimlerini sunduk. Buna rağmen Y.N. Efremov ısrarla, her seferde kısır döngüyü tekrarlayarak o^2 Eri yıldızı üzerine Almagest’i tarihlendirmeyi devam ediyor. Nihayetinde bunu kendisine açıklamak yorucu oluyor.

Sonraki [р23] "The Bulk Method" ("Çoğunluk yöntemi") adındaki bölüm, [р23]'ün anlatım kısmını tamamlıyor. [р23] makalesinin kalan bölümleri, sonuçlar ve teşekkürlere adanmıştır.

Yazarların sözlerine göre [р23], bu bölümde onlar tarafindan Almagest Kataloğu’nun yıldızların kendi hareketleri üzerine tarihlendirilmesi için Y.N. Efremov'un eski yönteminden [р21], [р22] epey farklı olan bir yöntem sunulmaktadır. Y.N. Efremov ve A.K. Dambis'in [р23]'te yazdığı gibi, yeni yöntemin Y.N. Efremov'un eski yönteminden önemli farklılığı, bu sefer Batlamyus'un Kataloğu'nun tarihlendirilmesi için Almagest'in bütün hızlı yıldızlarının bşr hamlede kullanılmış olmasında saklıdır. Y.N. Efremov'un eski yönteminde ise hızlı yıldızlar tarihlendirme için ayrı ayrı kullanılmıştır [р23], s.125. Ama hemen şaşırtan şudur ki, yeni, iyileştirilmiş olan yönteme geçiş, Y.N. Efremov’un çıkardığı tarihlemenin kesinliğini iyileştireceğine onu biraz kötüleştirmiştir. Yani, Y.N. Efremov, eski [р21] eserinde Almagest'in tarihini güya aşağı yukarı 100 senelik kesinlikle M.S. 13 senesi olarak saptamıştır. [р23] eserinde ise tarihleme yöntemini iyileştiren ve ş ilerleten Y.N. Efremov Almagest'i 'yalnızca' aşağı yukarı 122 senelik kesinlikle tarihlendirebildi. Almagest için Y.N. Efremov'un geliştirdiği yeni yöntemin sonucu şudur, artı eksi 122 sene M.Ö. 90. senedir [р23], s.128. Böylelikle yöntem iyileşmiştir, verdiği kesinlik ise kötüleşmiş. Bunu nasıl anlamalı?

Cevabı şudur ki, Y.N. Efremov, hem [р21]'de, hem de [р23]'te çıkardığı tarihlerin kesinliğini yanlış değerlendiriyor.

Y.N. Efremov'un ta eski çalışmalarını analize ederken Batlamyus'un kataloğunun tarihlerinin onun iddia ettiği kesinliğinin inanılmazlığını ayrıntılı bir şekilde açıkladık. Ayrıca bkz. [р6], [р7] kitaplarımıza, bu konuyu detay detay burada tartışıyoruz [р6], s.99-102; [р7], s.200-212. Zor olmayan hespalama, kesinliğin, iddia ettiği gibi 100-120 sene değil, yaklaşık BİN SENE olduğunu gösteriyor [р6], s.99-102; [р7], s.200-212. Bu arada Y.N. Efremov, Almagest tarihlenmesi üzerine [р21] ilk çalışmasında onun kesinlik değerlendirmesini nasıl çıkardığını gayet ayrıntılı bir şekilde anlattı. Bu, onun düşüncelerinde kendisine [р6], s.99-102; [р7], s.200-212'de göstereceğimiz hata bulmayı mümkün kıldı. Y.N. Efremov, Almagest'in yıldızlarının kendi hareketleri üzerine tarihlendirilmesi konusundaki son çalışmasında [р23] ayni derece fantastik kesinlik değerlendirmelerini tamamen temelsiz iddia etmiştir. [р23]'te üzerine değerlendirmelerin hesaplandığı ne formüller, ne de algoritmler bulunmaktadır. Y.N. Efremov'un bu konudaki diğer, daha detaylı çalışmaları olasılıkla bulunmamaktadır. Hiç de olsa ne [р19], ne [р23]'te böyle çalışmalara alıntılar bulunmamaktadır. Bunun için Y.N. Efremov’un kesinliği değerlendirirken [р23]'te yaptığı hataları belirtmek zordur. Ancak bu da gerekmemektedir. [р23]'te tarihleme kesinlik değerlendirmelerindeki hatanın bulunması, Almagest Kataloğunun kesinlik niteliklerinin [р6], [р7]'de geliştirdiğimiz analizinden kaynaklanıyor. Bu nitelikler şöyledir ki, Almaget Kataloğu’nun Y.N. Efremov’un yöntemi vasıtasıyla çıkarılan tarihlemesinin kesinliği, yay hesaplama hataları kullandığında aşağı yukarı 400-500 seneden, ya da enlem hesap hataları kullandığında en azından aşağı yukarı 300 seneden iyi olamaz [р7], s.206, [р7].

Bundan başka [р21], [р22] eski çalışmalarında gibi [р23] eserinde Y.N. Efremov tarafından hızlı yıldızların etraflarının kasıtlı öncelik seçilmesi yapılmış olması, ki 'gereken' cevabı sağlamış olması mümkündür. En azından [р23] makalesinin metninden nihai tarihleme hesaplanırıken bu ya şu yıldızın etrafı hangi ilke ile seçilmiş olması pek açık değil. Y.N. Eremov'un yöntemi etraf yıldızların seçilmesine dayanıklı olmadığı için, uygun etraf seçilirken Almagest kataloğu için gerek istenen tarih çıkarılabilir.

Detaylar için bkz. Y.N. Efremov'un geliştirdiği yöntemin analizimiz [р6], s.99-102; [р7], s.200-212.

Genellikle Almagest tarihlemesi için  [р23]'te sunulan ve yıldızların kendi hareketlerine dayanan yeni yöntem, [р21], [р22]'teki sunulan ilkel yöntemden pek farklı değildir. Bulunan tek fark şudur ki, eskisinden Y.N. Efremov, belli derece etrafı seçip ayrı ayrı her hızlı yıldız üzerine tarihlemeleri çıkarıyordu. Y.N. Efermov'un yönteminde hızlı yıldızın konumunun ona yakın bulunan yıldızlardan ibaret etrafına göre belirlendiğini açıklayalım. Bizim bulduğumuz, etraftaki değişimlerin bu yöntem vasıtasıyla hesaplanan tarihlemeyi epey derece değiştirebildiğidir [р6], s.99-102; [р7], s.200-212. Şimdi ise Y.N. Efremov, [р23] çalışmasında yıldızların bütünü üzerine ortak bir tarihi çıkarmayı öneriyor.

Bu süreçte etrafların seçilmesi için [р23] metninden belli olmayan kural kullanmaktadır. Aranmakta olan tarihi Y.N.Efremov ve A.K. Dambis şu yöntem vasıtasıyla belirtiyorlar [р23], s.125.

Millat’ın başı içindeki devir için gök küresinde ekliptik koordinatlar ele alınmaktadır. Koordinatlardan biri, ya enlem ya da boylam kaydediliyor. Bundan sonra tarihlerin her biri düzlemde bir nokta olarak kabul ediliyor. Yatay eksende işbu hızlı yıldızın kendi hareketinin işbu koordinat üzerine suretinin bileşeni konuyor (etraftaki yıldızların suretini göz önünde bulundurarak ki, zaten işin özetini değiştirmiyor). Dikey eksende işbu koordinat üzerinde işbu hızlı yıldızdan onun etrafına kadar ortalama mesafe için hesaplama hatası kaydediliyor. Hesaplama hatası, Almagest üzerinde hesaplanan ortalama mesafe ile hesaplama gökyüzündeki Milat’ın civarı için hesaplanan aynı mesafe arasında kabul ediliyor. Düzlemde bir nokta oluşuyor. Bundan sonra Y.N. Efremov’un yöntemi vasıtasıyla işbu hızlı yıldız ve işbu etraf için tarihleme, koordinatların başlangıcından işbu noktaya kadar çizilen teğetin eğilmesi ile gösteriliyor.

Bu prosedür, ekliptik - enlem ve boylam - koordinatların her biri, hızlı yıldızın her biri ve onların farklı etrafları için geçirilmektedir. 

Elde edilen, düzlemde noktalar tarlası.

Almagest Kataloğu yıldızların ideal derece kesin koordinatlarını içerseydi, bütün böyle noktaların bir teğette bulunacağı ortadadır. Kataloğunun tarihini gösteren eğilme olacaktı. Ama Almagest’teki yıldızların koordinatlarının hataları içerdiği için, noktalar bir ... bulunmamaktadır. Y.N. Efremov ve A.K. Dambis’in, çizgisel regresyon yöntemini uygulayarak kataloğunun tarihini edinilen nokta tarlası üzerinden çizilen regresyon teğetinin eğilmesinden saptamak fikri doğdu.

Bu fikrin kendisi mantıklıdır. Ama Y.N. Efremov ve A.K. Dambis’in geliştirdiği nokta tarlası – [р23], s.125, res.5 – onların iddia ettiği kesinlikle regresyon teğetinin eğilmesini değerlendirmek mümkün kılmamaktadır. Bu durum onların yönteminin tutarsızlığından dolayı hiç şaşırtıcı değildir ki.

[р23] çalışmasının res.5’inde sunulan nokta tarlası merkezi koordinatların başı olan elipsi hatırlatan alanı az çok kaotik bir şekilde doluyor. Bkz. res.4.3. Bu resim, Efremov ve Dambis’in çalışmasından res. 5’i aktarıyor. Bizim tek eklediğimiz, bulunmayan ve sıfır noktasından geçen dikey eksendir. Res.4.3’teki nokta tarlası ile oluşturulan elips yatay vektorda biraz gerilmiş (yarı eksenlerin ilişkisi 2:1). Y.N. Efremov ve A.K.Dambis, regresyon teğetinin eğilmesinin köşesinin böyle eliptik nokta tarlasıyla belirtilen sıfıra yakın olduğunu  iddia ediyorlar. Daha ziyade bu köşenin birkaç dereceye kadar fantastik kesinlikle güya hesaplanabildiğini fiilen iddia ediyorlar [р23], s.125, res.5. Bu çok fazla şüpheli görünüyor. Y.N. Efremov'un çıkardığı tarihinin kesinliğini değerlendirirken tekrar yanıldığı ortadadır.

Şimdi, sonuç çıkaralım. Y.N. Efremov'un Almagest tarihlemesi üzerine yeni çalışması, onun Almagest tarihlemesi üzerine eski yönteminin bir başka seçeneğidir. Bunda Y.N. Efremov'un aynı eski hatası tekrarlanıyor. Çıkardığı tarihlemenin kesinliğini yanlış değerlendiriyor. Bunun dışında Y.N. Efemov, bu çalışmasında da tarihleme için o^2 Eri yıldızını tekrar kullanıyor, ki bunun Almagest Kataloğu'nda huzur bulunması, kataloğun yalnızca Millat başı civarında, yani Skaliger devri zarfında oluşturulmuş olması düşünülürken mümkündür. Böyle yıldızın kataloğun tarihlendirilmesi için kullanılmasının kısır döngüye yol açtığı ortadadır.

 

A.A VENKSTERN VE A.İ. ZAKHAROV'UN YAZDIĞI 'BATLAMYUS'UN ALMAGESTİ'NİN GEZEGEN KONFİGÜRASYONLARI ÜZERİNE TARİHLENDİRİLMESİ' ADINDAKİ MAKALENİN [р19], s.111-123, VE Y.D. KRASILNIKOV'UN YAZDIĞI 'BATLAMYUS'UN ALMAGESTİ'NDEKİ YILDIZLARIN GEZEGENLERLE KAPLANMASI KONUSUNDA' ADINDAKİ MAKALENİN ANALİZİ [р19], s.160-165.

A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un makalesinin ilk kısmı, Almagest'i gezegenlerin Batlamyus'un kendisine atfettiği 23 gözlemi üzerine tarihlendirme çabasıdır [р19], s.111. (A.İ. Zakharov astronom, GAİŞ görevlisidir, A. Venkstern ise matematikçi, onun MDÜ Mekanik Matematik Fakültesindeki bilimsel danışmanı A.T. Fomenko idi). Makalede bu konuda bir takim hesaplamalar yapılmıştır, biz bu hesaplamaları kontrol etmemiştik, ama bunların doğru olmamasından şüphelemeye sebebimiz yoktur. Yazarların geliştirdiği sonucu alıntılayalım. Bu sonuç, Almagest üzerine araştırmalarımızla hiç çelişmiyor. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov, 'Sonuç, iki seçenek vardır: a) Batlamyus'un üzerine kuramını kurduğu gezegenlerin gözlemleri gerçekten M.S. II. yüzyılda geçirilmiş olması; b) bu gözlemler belirtilen tarih için bir kuram üzerine hesaplanmıştır' [р19], s.111. b) seçeneği, yani Almagest verilerinin sahteliğine gelince

A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov şunu bildiriyorlar: 'Verilerin Orta Çağ'da yaşayan sahteciler tarafından sahte edilme olasılığını yoklamak amacıyla (Keller kuramını geliştirmeden önce) Batlamyus'un kuramındaki hata ne kadar hızlı arttığını öğrenmeye karar verdik. Veya başka bir deyimle: sahteci (Batlamyus), gözlemleri Almagest'te tarif ettiği teoriyi kullanarak sahte etme imkanının olması için zaman açısından geleneksel vakitten ne kadar uzak yaşabildi'… Sonuç. Ele alınan gözlemler Batlamyus'un teorisi gibi bir teori temelinde taklit edilemedi, BÖYLE TEORİNİN ÖMRÜ ANCAK 200 300 SENEDİR' [р19], S.114. Bütün bunlar bizim hesaplamalarımız ve bizim yeni yapılandırmamız ile pek güzel uyuşuyor. Detaylar için bkz. 'Kronolojinin astronomik analizi' [р7]. Biz, bügün bilinen haliyle Almagest'in, bir meşhur eski astronomik eserin, XVII. yüzyılda hazırlanan versiyonu, yani KELLER'İN YAŞADIĞI DEVRİN VERSİYONU olduğunu zannediyoruz. Almagest'in XVII. yüzyılda yapılan redaksyonu ile ilgili faaliyet SAHTEKARLIK idi. Bunun amacı, Almagest'i güya M.S. II. yüzyılda yaratılan bir eser olarak göstermek idi. Bu devir, Skaliger kronoloji cetvellerinden alınmıştır. Sahteci Skaligerciler, Almagest'in Keppler kuramını uygulayarak II. yüzyıl için hesaplayabileceği astronomik verilerini II. yüzyıl devrine uyuşturdular. Mesela, Batlanyus'un gezegen kuramı. Zaten A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un [р19]'da yayımlanan çalışmasında keşfettiği budur. Onlara hakkını verilmelidir, neler ispatladığını pek açık bir şekilde anlatıyorlar.

Güneş tutulması gibi XVII. yüzyılda hesaplanamaz azstronomik veriler, Almagest’ten dışlanmıştır. Sonuçta çağdaş haliyle Almagest’te, garip bir şekilde hiç bir güneş tutulmasının sözü bulunmaktadır (?!).

XVII. yüzyıllarda sahtekarcılar Almagest’ten Batlamyus’un eski yıldız kataloğunu dışlamadığı için şanslıyız. Büyük ihtimalle onların katalogdan yıldızların kendi hareketleri gibi incebir etki üzerinde Almagest’in tarihlemesinin hesaplanmasının mümkün olduğu hakkında fikirleri yoktu [р7]. Boylamların devinmesi gibi daha kaba etkileri elbette göz önünde bulundurdular.

Boylamların devinmesi ise, onun M.S. I yüzyıl için hesaplanması, sadece XVII. yüzyılda değil, XV.-XVI. yüzyıllarda bile zor bir mesele değildi. Bügunse bizim diğer eleştirmenimiz, astronom Y.N. Efremov, çok sayıdaki gazete yayınlarında boylamların devinmesi üzerine Almagest’i nasıl tarihlendirmek lazım olduğunu anlatıyor. Yani XVII. yüzyılda yaşayan Skaliger düzenleyicilerinin ‘soktuğu’ tarihi nasıl çıkarmak ve böylece Skaliger kronolojisini nasıl ‘başırıyla doğrultmak’ gerektiğini anlatıyor. Y.N. Efremov’un bu eğlenceli fikirleri ile [р19], s.143'te tanışılır.

Böylelikle A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un çalışmasına dönerek elde ettiği sonuçun yeni kronoloji ve tarihin bizim yapılandırmamız ile çelişmediğini çıkarabiliriz. Ya kronolojinin ve tarihin Skaliger versiyonu ile çelişiyor. Hem de pek çok. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov kendileri nedense bunu bvurgulamadığı halde.

Mesele şudur. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov, yayınladığı makalede, 'Diğer kuramlar üzerine Almagest'in gezegen gözlemlerinin taklit edilme olasılığı' adındaki bölümünde, [р19], s.113-114, Almagest'te tarif edilen gezegen teorisinin ne kadar uzun 'yaşayabildiğine' dair konuyu araştırıyorlar. Zaman geçerken gezegen yörüngelerinin nitelikleri yavaş yavaş değişiyor. Bu yüzden bir gezegen teorisi, onun yaratılım devrinde tatmin edici derece çalışsaydı bile birkaç yüzyıl sonra çalışmaz hale geliyor. O zaman onun yerine elbette yenisi geçirilecekti. Ya da en azından yenilecek, düzeltilecekti. Batlamyus’un teorisinin ne kadar çalışabildiği sorusu doğuyor. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov’un verdiği yanıt, 300 yıldan fazla değildir. Yaptıkları hesaplamalar gösterdi ki,

 ‘Batlamyus’un teorisinin hatası çok hızlı artıyor, bu yüzden etrafın dışında böyle aşağı yukarı 200-300 sene parametrelerle teori çok kötü çalışıyor’. Böyle teorinin ‘yaşam süresi’, yalnızca 200-300 senedir [р19], s.114.

Şimdi Skaliger tarih kronoloji tablosunun doğru olduğunu farz edelim. Hem de bugün bilinen haliyle Almagest'in gerçekten Batlamyus tarafından Millat devri civarında yazılmış olduğunu farz edelim. M.Ö. II.-I. veya M.S. I.-II. yüzyıllarda diyelim. Ama o zaman Almagest’te tarif edilen gezegen teorisi VI.-VII. yüzyıllarda çalışmaz oldu. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov’un bu teori için hesapladığı maksimum yaşam süresi 300 seneyi Almagest’in Skaliger tamam tarihine (yaklaşık M.S. 150. sene [р24], s.430) ekliyoruz ve 450 senesini çıkarıyoruz. M.S. 500 veya 600 seneleri olsun bile. Ama hiç daha geç değildir. Buu zamandan sonra Batlamyus’un gezegen teorisi ya kullanılmaz olmalıydı ya da yenileme yaşamalıydı. Ya biz tarih üzerindeki Skaliger ders kitaplarında ne okuyoruz? Skaliger versiyonuna göre Copernicus devrine kadar, yani M.S. XVI. yüzyıla kadar Almagest genellikle astronomik bilgiler için ve ayrıca gezegen teorisi için ana kaynağı idi], s.445-448; [р25], s.2-3. Ayrıca bkz. Skaliger versiyonundaki Almagest tarihini için bizim yaptığımız özet [р7], s.19-21.

Demek ki, BAŞTA 200-300 SENE BOYUNCA IYI BIR GEZEGEN TEORISINE SAHIP olan astronomlar ve matimatikçiler, SONRA BİN YILDAN FAZLA SÜREN BİR DÖNEM İÇİNDE M.S. V.-VI. yüzyıllara doğru kesinliğini yitiren v hiç kullanılmaz hale gelen SON DERECE KÖTÜ GEZEGEN TEORİSİNİ KULLANMIŞTIR. Ve yalnızca XVI. yüzyılda ondan nihayet vazgeçmeye karar vermiştir. Bundan önce ise yüzyıllarca onu uygulamıştır, farklı dillere çevirtmiştir, araştırmıştır, hayranlık duymuştur vs. Ve kimsenin onda gezegen yörüngelerinin parametrelerini yoklamak fikri dahi doğmadı. Çünkü eğer biri bunu yapsaydı, A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov’un hesaplamaları, M.S. I. yüzyılı değil, son düzeltmenin tarihini çıkaracaktı.

Böyle bir tablo inanılır değildir. Bizim kanımızca, A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov’un sonucunu anlatan tek mantıklı açıklama şudur ki, Almagest’te bugün gördüğümüz haliyle gezegen teorisi onun içine XVII. yüzyılda, Kepler devrinde tarihlemeyi sahte etmek amacıyla dahil edilmiş olduğudur. Zaten tam o zamanda sokulan Skaliger tarih ve kronoloji versiyonu için bu sahtekarlık çok büyük önem taşırdı. Detaylar için bkz. [р7].

Sahtekarcılar elbette gezegen yörüngelerin parametrelerini gereken tarihe, yani Milat'a uyuşturdular. Ve bu durum A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov’un çalışması vasıtasıyla keşfedilmiştir. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov, [р19]'da makalesinin son bölümünde, Almagest’te tarif edilen yıldızların gezegenlerle dört kaplamasının bizim keşfettiğimiz astronomik çözümünü eleştiriyorlar. Bizim çözümünü hatırlatalım. Mars için M.S. 14 Şubat 959 senesinin sabahı, Venüs için M.S. 18 Ekim 960 senesinin sabahı, Jüpiter için 25 Temmuz 994 senesinin gündoğumu ve Satürn için 16 Ağustos 1009 senesinin akşamı, Almagest yıldız kataloğunun kendi hareketleri üzerine tarihlemesine pek güzel uyuyor. Almagest yıldız kataloğunun kendi hareketleri üzerine tarihlemesi için münasip aralık M.S. 600 ila 1300 seneleri arasındadır [р7], s.392. Kaplamalar için bizim geliştirdiğimiz çözüm tam ortasına düşer.

Bunun dışında yıldızların gezegenlerle kaplamaları için geliştirdiğimiz çözümün Batlamyus'un sözlerine göre şu ya da bu kaplamanın görüldüğü saate güzel uyduğunu öğrendik [р7], s.454-467. Böylelikle örneğin Mars için Batlamyus diyor ki, kaplama sabahleyin görüldü. Ve gerçekten bizim çözümümüzde Mars yalnızca gece yarısından sonra, yani sabahleyin gözlemleniyor. Jüpiter için Batlamyus diyor ki, kaplama gündoğumunda görüldü. Ve gerçekten bizim çözümümüzde Jüpiter Güneş’in doğumundan yaklaşık bir saat önce doğdu, ve bütün bu süre gökün gündoğumu alanında bulunuyordu. ‘Geleneksel’, yani Skaliger çözümünde ise Jüpiter, bütün gece boyunca yıldızın yanında görülüyordu, ve bu yüzden Batlamyus’un kaplamanın yalnızca gündoğumunda görülmesi ile ilişkin sözleri tuhaf geliyor. Yani burada (hem de yalnızca burada değil) geleneksel çözüm bir zorlamayı içermektedir. Sonra, Satürn için Batlamyus, yıldızla yaklaşımın akşamleyin gözlemlendiğini vurguluyor. Ve gerçekten bizim çözümümüzde Satürn Güneş’in batımından bir saat sonra battı ve dolayısıyla yalnızca akşamleyin, günbatımında gözlemlendi. Ya Skaliger çözümünde Satürn gene bütün gece boyunca görüldü ki, bu durum Batlamyus’un açıklamasını hatta anlamsız hale getiriyor. Bizim çözümümüzün Batlamyus’un açıklamasıyla aynı güzel uyuşması Venüs için de vardır [р7], s.454-467.

Aynı zamanda bulduğumuz kaplama çözümünün tek mümkün çözüm olmasını gerekeceği bizim için hiç de mutlak değildi. Mesele şudur ki, bizim araştıdığımız mesele için ideal çözüm hiç bulunmamaktadır. Çünkü mesela Mars için ‘kaplama’ olarak Mars’ın belirtilen yıldızla 15 yay dakikalık yanaşmasını saymaya mecburuz. Böyle bir yanaşma açıkaçası bir kaplama değildir. Daha ziyade Mars tarihi dönem içinde gereken yıldızı hiç kaplamadı. Bu yüzden çözümün teklik konusu bulanık kalmaktadır. Nasıl olsa da ideal bir çözüm zaten bulunmamaktır. Ve ideale yakın çözümler, Batlamyus’un şartlarını ne kadar zayıf bırakıyorsak o kadar çok olacaktır. Bu olguyu [р7]'de kaydettik. Aynı olgu A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un makalesinde de kaydedilmiştir. Ama A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un makalesindeki bizim yıldız kaplama çözümümüzün Skaliger çözümüyle kıyaslaması, tamamen temelsiz ve hatta hatalıdır, bu kıyaslamayı küçük bir cetvel olarak gösteriyorlar [р19], s.117. Cetvelde bizim çözümümüzün kaplamaların niteliklerine kötü uyarken Skaliger çözümünün kaplamaların niteliklerini az çok tatmin edici derece tarif ettiği iddia ediliyor [р19], s.117. Bu doğru değildir. Geri örnekleri yeni sunduk. Bu konudaki detaylarla ‘Yıldızlar’ ("Звезды") kitabında tanışılır.

A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un, Batlamyus'un tariflerine bizim bulduğumuz çözümüzden daha kötü uymayan beş takım tarihlemeleri daha keşfettiğine dair iddiası da son derece şüpheli görünüyor. Elbette 'ideal' bir çözüm yokken bir çözümün diğerinden daha 'iyi' veya daha 'kötü' olduğu tartışılır. Buna rağmen, A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un [р19] kitabının 119 sayfasındaki cetvelde sunduğu çözümlerden hiç birinin yukarıda kaydedilen, Batlamyus'un belirttiği görünürlük (sabahleyin, akşamleyin, gündoğumunda) şartlarına uymaz olduğunu vurgulayalım. Bu durum ez azından [р19]'nun 199 sayfasındaki cetvelde «Güneş'ten Uzanım» bölümünden anlaşılır [р19], s.119. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un cetveline dahil ettiği bizim çözümümüze gelince göze çarpan, Jüpiter konusundaki satırda tuhaf bir yazım hatasıdır. Satırın ikinci sütununda Jüpiter’ın yıldızı kapladığı günde gecenin sonunun (gündoğumunun) yerel saatle 4:36’da başladığı, aynı satırın beşinci sütununda ise Güneş’in yerel saatle 4.58’de doğduğu açıklanıyor. Ama Güneş gündoğumundan, yani gece sonundan yaklaşık bir saat sonra doğar. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov bunu pekala biliyorlar, ve onlar bunu [р19]'nun 117 sayfasında net bir şekilde yazıyorlar. Zaten bu, onların cetvelinin bütün diğer satırlarından da bellidir [р19], s.119. Neden o gün Güneş gündoğumundan ancak 20 dakika sonra doğdu? Olasılıkla bu rastlantısal bir yazım hatasıdır. Ama A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov belirtilen satıra şu yorumu veriyorlar. 'Jüpiter'in ufuk üzerinde 6 derceye kadar doğum saati kaydedildi. Zayıf delta Cnc yıldızı Güneşe yakın olduğu için görülmemektedir' [р19], s.118. Yani A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov onlara geldiği gibi bizim çözümümüzün kusuruna gösteriyorlar. Ona göre Batlamyus'un tarif ettiği kaplama, 'dünyanın hiç bir yerinden gözlemlenemezdi' [р19], s.118. Aynısını Satürn için iddia ediyorlar [р19], s.118. A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov'un iddialarının ikisi de gerçek duruma uymazdır. Ama onların cetvelindeki sözü geçen yazım hatası, işin özetinin onların tarif ettiği gibi olduğuna dair izlenim bırakıyor. Çünkü Jüpiter'in yıldızı kaplaması Güneş'in doğumundan güya yalnızca 20 dakika önce idi. Ama elbette yıldız ağarmış gökyüzünde gözlemci tarafından görülemedi ve bü yüzden kaplama gerçekte gözlemlenemedi. Gerçektense basit ve yaklaşık hesaplamalar için rahat ve uygun bir program olan Turbo-sky programı vasıtasıyla yapılan hesaplamalar, Jüpiter ve Satürn'ün belirtilen yıldızlarla yaklaşımlarının bizim çözümümüzde Jüpiter için Güneş'in doğumundan bir saat önce ve Satürn için Güneş'in batımından bir saat sonra olduğunu gösteriyor. Yani bunlar kararmış gökyüzünde az da olsa pek iyi görülebilirdi. Bu yüzden Batlamyus, 'gündoğumunda' ve 'akşamleyin' yer alan gözlemlerden bahsediyor.

Mamafih, yıldızların kaplamalarının gerçek gözlemlenebilmeleri ile ilgili konu ne yeni kronoloji için, ne de Almagest'in tarihlemesi için önemlidir. Mesele şudur ki, çözüm sert olmadığı için (zaten ideal kaplamalar bulunmamaktadır), kaplamaların görülmüş değil, hesaplanmış olduğuna dair olasılık kalıyor. Yani bizim araştırdığımız, Almagest'e dahil edilen gerçek gözlemlerin raporları değil, Orta Çağ'da yapılan hesaplamalardır. Ki elbette çek kesin değildi.

Şimdi Y.D. Krasilnikov'un 'Batlamyus'un Almagesti'ndeki Yıldızların Gezegenlerle Kaplanması Konusunda' makalesine geçelim [р19], s.160-165. Y.D. Krasilnikov bu makalede kaplamaların tarihlendirilmesi için Skaliger çözümünü anlatıyor. Ayrıca Batlamyus'ta 'kesin kaplama' olarak adlandırılan Venüs'ün yıldızı kaplmasının Skaliger çözümünde 12 köşe dakikalık yanaşma olduğunu itiraf etmeye mecburdur [р19], s.161. Böyle bir yanaşmayı 'kesin kaplama' olarak adlandırmak pek zordur, bu yüzden burada Y.D. Krasilnikov'un savunduğu çözümde belli bir zorlama vardır. Bu tarz birkaç zorlama çıkarılabilir. Mesela, Batlamyus, Jüpiter'in yıldızı kaplaması gündoğumunda görülür olduğunu vurguluyor, Y.D. Krasilnikov'un savunduğu M.Ö. 241 senesi çözümüne göre ise Jüpiter'in yıldızla yanaşması neredeyse bütün gece yaklaşık beş saat boyunca, görülürdü [р19], s.163. Bu da belli bir zorlamadır. Y.D. Krasilnikov'un o kadar beğendiği çözümde Batlamyus'un Satürn’ün yıldızla akşam saatinde yanaşmasına işareti havada asılı kalıyor. Bu çözümde Satürn bütün gece boyunca görülüyor. Y.D. Krasilnikov'un bu konuda, kaplamaları hesaplamak için kullandığı bilgisayar programının kusurlarına pek yersiz şikayetlerle dolu şaşkın yorumu [р19], s.163'te okunur.

Bu arada A.A. Venkstern ve A.İ. Zakharov gibi Y.D. Krasilnikov, kaplamalar için bizim sunduğumuzdan başka bir çözümün bulunmamasının yeni kronoloji ve Almagest'in bizim tarihlendirmemiz için önemli olduğundan nedense emindir. Böyle değildir. Bizim için yeterli olan, kaplamalar için bir çözümün bulunması. Tek olmasa da. Bu çözüm Almagest Kataloğu için bizim çıkardığımız tarihleme ile uyuşyorsa. Detaylar için bkz. [р7].

Makalenin sonunda Y.D. Krasilnikov, bizim çözümümüzün 'çok daha kötü' olduğunu göstermeye çalışarak beğendiği Skaliger çözümünün bizim çözümümüzle kıyaslamayı sunuyor. Bunu yapan Y.D. Krasilnikov, bizim çözümümüzde Almagest'te Batlamyus  gezegenlerin yıldızları kaplamalarını anlattığında sözü geçen Güneş'in boylamını göz önünde bulundurmadığımıza genelde takılıyor. Bizim yanıtımız şudur. Birincisi, Güneş’in boylamı, Batlamyus’un kullandığı gözlemlerinden değildir. Almagest’te boylam her kaplama için hesaplanmaktadır. İkincisi, Güneş’in boylamının bir diğer işaretlerle aktaran aynı tarih olduğunu kavramak zor değildir. Bügün yalnızca Almagest’in XVII. yüzyılda sahtekarlar tarafından düzeltilen versiyonuna sahip olduğumuz için Güneş’in boylamı gibi basit şeylerin Almagest’in düzelticileri tarafından gereken Skaliger tarihine uyuşturmadığını beklemek zordur. Şüphesizdir ki, bunlar gereken tarihe titiz titiz uyuşturulmuştur. Y.D. Krasilnikov'un Almagest'teki Güneş'in boylamını araştırarak zaten keşfettiği budur. Bunu yapan Y.D. Krasilnikov, Almagest'in gerçek tarihini 'yeniden bulduğunu' sanıyor. Ama gerçektense bu tarih konusunda XVII. yüzyıllarda yaşayan sahtekar düzelticilerin fikrini yeniden buluyor. Bu fikri biz zaten biliyoruz. Skaliger tarihi her ders kitabında yazılıyor. Y.D. Krasilnikov'un bunu anlamaması tuhaftır. Olasılıkla hepsini detay detay anlatan [р6], [р7] kitabımızı okumamıştır.

 

Kaynakça

[р1] A.T. Fomenko. Analatım Metinlerinin İstatistiksel Analizi Yöntemleri ve Kronolojiye Ekler. (Bağımlı Metinlerin Seçilmesi ve Tarihlendirilmesi, İstatistiksel Eski Çağ Kronolojisi, Eski Çağ Astronomik Mesajlarının İstatistiği). – Moskova, MDÜ Basımevi, 1990.

[р2] A.T. Fomenko. Tarihi Metinlerin Matematiksel Analizi Yöntemleri. Kronolojiye Ekler. – Moskova, Nayka, 1996.

[р3] A.T. Fomenko. Tarihi Metinlerin İstatistiksel Analizi Yöntemleri. Kronolojiye Ekler. Kısım 1,2. – Moskova, 'Kraft+Lean' Basımevi, 1999.

[р4] A.T.Fomenko. Empirico-Statistical Analysis of Narrative Material and its Applications to Historical Dating. Volume 1. The Development of the Statistical Tools. Volume 2. The Analysis of Ancient and Medieval Records. - Kluwer Academic Publishers. The Netherlands. 1994.

[р5] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Kutsal Kitap'taki Olayların Matematiksel Kronolojisi. – Moskova, Nayka, 1997.

[р6] A.T. Fomenko, V.V. Kalaşnikov, G.V. Nosovskiy. 'Almagest' Yıldız Kataloğunun Tarihlendirilmesi. İstatistik ve Geometri Analizi. – Moskova, Faktorial Basımevi, 1995.

[р7] A.T. Fomenko, V.V. Kalaşnikov, G.V. Nosovskiy. Kronolojinin Astronomik Analizi. Almagest. Zodiyaklar. – Moskova, Delovoy Ekspress, 2000.

[р8] A.T.Fomenko, V.V.Kalashnikov, G.V.Nosovski. Geometrical and Statistical Methods of Analysis of Star Configurations. Dating of Ptolemy's Almagest. - CRC-Press, USA, 1993.

[р9] A.T. Fomenko. Küresel Kronoloji. (Eski Çağ ve Orta Çağ Dünyasının Tarihinin Araştırması. Kaynakların Analizinin Matematiksel Yöntemleri. Kğresel Kronoloji). – Moskova, MDÜ, Mekanik Matematik Fakültesi Basımevi, 1993.

[р10] A.T. Fomenko. Antik Çağ ve Orta Çağ'ın Geleneksel Kronolojisinin Eleştirisi (Şimdi Ne Çağı?). Sunum. – Moskova, MDÜ, Mekanik Matematik Fakültesi Basımevi, 1993.

[р11] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Yeni Kronolojiye Giriş. Şimdi Ne Çağı? – Moskova, 'Kraft+Lean' Basımevi, 1999.

[р12] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Yeni Kronoloji ve Rus, İngiltere ve Roma'nın Eski Çağ Tarihinin Konsepsiyonu. (Olgular. İstatistik. Varsayımlar). Cilt 1. Rus. Cilt 2. İngiltere, Roma. – Moskova, 1995. MDÜ  Üniversite Öncesi Eğitim Bilim Merkezi Basımevi. Aynı kitabın düzeltilmiş yayını aynı basımevinde 1996 senesinde çıktı. Bu yayının sayfa numaralanması, birinci kitapla uyuşmuyor.

[р13] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Rus’un Yeni Kronolojisi. – Moskova, Faktorial Basımevi, 1995. Bu kitap aynı basımevinde 1998-2000 senelerinde birkaç kere yeniden yayınlanmıştır.

[р14] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Rus, İngiltere ve Roma'nın Yeni Kronolojisi. – Moskova, ANVİK Basımevi, 1999.

[р15] A.T. Fomenko. Yunanistan'ın Yeni Kronolojisi. Orta Çağ'daki Antik Çağ. Cilt 1,2. Moskova, MDÜ, Üniversite Öncesi Eğitim Bilim Merkezi Basımevi, 1996.

[р16] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. İmparatorluk. Rus, Türkiye, Çin, Avruoa, Mısır. Eski Çağ'ın Yeni Matematiksel Kronolojisi. – Moskova, Faktorial Basımevi, 1996.

[р17] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Dünya Tarihinin Yeniden Yapılandırılması (Yeni Kronoloji). Kitap 1. Moskova, Delivoy Ekspress Basımevi, 1999.

[р18] A.T. Fomenko, G.V. Nosovskiy. Dünya Tarihinin Yeniden Yapılandırılması. 1999-2000 Seneleri Arasında Yapılan Araştırlamalar. (Yeni Kronoloji). Moskova, Delivoy Ekspress Basımevi, 2000.

[р19] "Antifomenko". Rus Tarih Derneği Derlemesi. Cilt 3 (151). - Moskova, "Russkaya Panorama", 2000.

[р20] Tarih ve Antitarih. Akademisyen A.T. Fomenko'nun 'Yeni Kronolojisi'nin Eleştirisi. – Moskova, "Yazıkı Russkoy Kulturı", 2000.

[р21] Y.N. Efremov, E.D. Pavlovskaya 'Almagest'in Yıldızların Kendi Hareketleri üzerine Tarihlendirilmesi. – SSCB DAN, 1980, c.294, No.2, s.310-313.

[р22] Y.N. Efremov, E.D. Pavlovskaya 'Almagest'in Yıldız Kataloğu Devrinin Yıldızların Kendi Hareketleri üzerine Belirlenmesi. – Tarihi Astronomik Araştırmaları Derlemesi. Edit. A.A. Gurştein. М. 1989. S. 175-192.

[р23] A.K.Dambis, Yu.N.Efremov. Dating Ptolemy's Star Catalogue through Proper Motions: The Hipparchus Epoch. - Journal for History of Astronomy, XXXI, 2000, pp.115-134.

[р24] Klaudyos Batlamyus. Almagest, Veya Otuz Kitap Içindeki Matemetiksel Yapıt. Kitabı Eski Yunanca'dan tercüme eden İ.N. Veselivskiy. Moskova, Nauka. Fizmatlit, 1998.

[р25] Ptolemy's Almagest. Transl. and annot. by G.J.Toomer. London, 1984.

[р26] Büyük Soviyet Ansiklopedisi. İkinci yayın. Cilt 29. Moskova, "Bolshaya sovetskaya entsiklopediya", 1955.

[р27] Tukididis. "Pelopones Savaşları'nın Tarihi", sekiz cilt. Tercüme eden F.G. Mişenko. Ciltler 1,2. Cilt 1: kitaplar 1-4. Cilt 2: kitaplar 5-8. М., 1887-1888.

[р28] Tukididis. "Tarih". - Leningrad,  Nauka, Leningrad bölümü, 1981.

[р29] N.A. Çistyakova, N.V. Vulih. Antik Edebiyatının Tarihi.. - М., Vısş. şk., 1972.

[р30] N.A. Morozov. Mesih. (İnsanoğlunun doğa bilimleri açısından tarihi) ciltler. 1-7. - М.-L., Gosizdat, 1924-1932 seneleri. c.1: 1924 (ikinci yayın, 1927), c.2: 1926, c.3: 1927, c.4: 1928, c.5: 1929, c.6: 1930, c.7: 1932.
Bizim inisiyatifimizle 1998 senesinde N.A. Morozov'un bu eserinin reprint yayını Moskova Kraft Basımevinde çıktı. Bütün yedi cilt yeniden yayınlanmıştır.